Raison d'être van de EU

Kan de Europese Unie opnieuw een basis vormen voor gemeenschappelijke geopolitieke actie? Of wordt de Unie ingeruild voor een meer veranderlijk, organisch en - ultiem - meer verdeeld en zwakker Europa? De raison d'être van de EU is niet langer handel maar veiligheid en defensie.

(Artikel door professor Marc De Vos, oprichter van het Itinera Institute en laureaat van de Prijs voor de Vrijheid 2019 van denktank Libera!, zoals oorspronkelijk gepubliceerd in De Tijd van 2 juni 2025.)

De wereldorde opgebouwd na de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog wordt aangevallen. Eerst van buitenaf - sluipend door China, dan brutaal door Rusland - en nu ook van binnenuit door de Verenigde Staten onder president Donald Trump. De wereld van de globalisering wordt ontmanteld of uitgehold.

Met haar Europese integratie was de EU lang een uithangbord van die globalisering. Niemand was beter in vrijhandel, open grenzen, vrede, gemeenschappelijke regels en normen dan wij. Maar de EU ziet zich nu geconfronteerd met mondiale machtsconflicten. De belangrijkste missie, de raison d'être van de nieuwe EU, is voortaan veiligheid, veerkracht, autonomie en defensie. De oude EU, die van handel en zakendoen, wordt daaraan ondergeschikt.

Onder druk van externe crises heeft de EU zich in een eerste fase toegespitst op geo-economie, om onze gemeenschappelijke markt meer autonomie en veerkracht te geven en beter te beschermen. Nu Trump in zijn tweede termijn een wereldwijde tarievenoorlog ontketent, oorlogen van vijanden aanmoedigt en alle normen en waarden uitholt van de wereldorde waarvan zijn land aan de basis lag, breekt een nieuwe fase aan: die van de geostrategie. Hier staan we er alleen voor, tegenover Rusland, China en de VS.

Defensie en veiligheid zijn nu de nieuwe prioriteiten, maar daarin staat de EU zwakker: die behoren traditioneel tot de nationale soevereiniteit, terwijl we juist Europese cohesie en coördinatie nodig hebben. Grote interne Europese verschillen - in onze geschiedenis, identiteit en geografie - wegen daarbij zwaar door. Bovendien moeten we daarvoor onze blik verruimen tot buiten de EU, naar landen als het Verenigd Koninkrijk, Turkije en natuurlijk Oekraïne.

De hamvraag is: kan de EU opnieuw een basis vormen voor gemeenschappelijke geopolitieke actie? Of bepalen individuele landen, en losse allianties van gelijkgestemde landen, almaar meer de koers? Zal die nieuwe fase de Europese integratie versterken? Of wordt de EU ingeruild voor een meer veranderlijk, organisch en - ultiem - meer verdeeld en zwakker Europa?

Ik ben voorstander van het eerste. Ik vind dat de EU een middelpuntzoekende kracht moet vormen, in het belang van alle lidstaten. Maar ik ben er niet zeker van dat we de eeuwenoude middelpuntvliedende kracht van het Europese nationalisme kunnen vermijden.

Drie strijdpunten kunnen knelpunten worden.

Eén: de Amerikaanse exit uit de wereldhandel. De amexit, zeg maar. Waarom hebben we nog geen nieuwe ‘mister brexit’ Michel Barnier? Waarom is de EU niet het enige aanspreekpunt, met één stem en één beleid, in de omgang met de VS en bij uitbreiding met China? Waarom lossen we 'het Kissinger-probleem' nu niet op en zorgen we ervoor dat wie in Washington en Peking met Europa wil spreken, ook weet wie te bellen?

Twee: een geostrategische EU moet haar bondgenootschap en invloed uitbreiden tot buiten de lidstaten, naar Oekraïne, de Westelijke Balkan, Turkije… Waarom zien we geen urgentie om wat het EU-lidmaatschap betekent heruit te vinden? Waarom stellen we geen gedeeltelijk lidmaatschap voor, voor veiligheid en defensie, zodat de EU andere landen ook kan overtuigen van een pro-Europese veiligheids- en defensiestrategie? Waarop verdiepen we de EU niet door haar geografisch uit te breiden? Als we onze territoriale integriteit niet willen verliezen is dat dringend nodig.

Drie: we weten voor welke collectieve uitdaging we staan als we Oekraïne - en dus Europa - alleen moeten beschermen. Waarom zien we voor defensie en bewapening niet wat we voor vaccins zagen: gecentraliseerde financiering, gezamenlijke aanschaf, regelgevende coördinatie via de EU? De Commissie doet haar best om individuele lidstaten indirect te stimuleren om gezamenlijk op te treden - door slimme financierings- en uitgavenstrategieën. Maar dat is het beste maken van haar intrinsieke zwakte, terwijl de EU hier net sterker moet worden.

Dat brengt me bij mijn laatste punt: Duitsland. Als de EU geopolitiek wil zijn, moet Duitsland de bladzijde van zijn 20ste-eeuwse geschiedenis omslaan en ook geopolitiek worden. Duitsland is voor de Europese stabiliteit wat de VS waren voor de mondiale stabiliteit: een onmisbare natie. Net als van de VS vroeger hopen en verwachten we van deze onmisbare natie dat ze een postnationale veiligheidsorde opbouwt en leidt.

Ook op dat punt heb ik twijfels. Ik prijs de historische Zeitenwende onder de nieuwe Duitse regering. Maar wat is de boodschap voor de EU nu Duitsland opnieuw een belangrijke Europese militaire en veiligheidsmacht wordt? Toen kanselier Friedrich Merz zijn plan aankondigde om 600 miljard euro te investeren in defensie en veiligheid, vroeg ik mij af: wat zou Helmut Kohl doen?

Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat de bondskanselier die de Duitse mark opgaf, die de Oder-Neissegrens met Polen accepteerde, die hand in hand met de Franse president François Mitterrand bij Verdun stond, hand in hand met andere Europese naties zou willen staan nu Duitsland de stap naar herbewapening zet. Dat hij een nieuw geopolitiek Duitsland zou willen inbedden als een van de grondleggers van een nieuwe geopolitieke EU. Als Duitsland een volgende fase van geopolitieke EU-integratie niet leidt, riskeert het juist het zaadje te planten van de politieke vervreemding en onderlinge concurrentie die een volgende fase zullen bedreigen.

De strijd voor een sterke geopolitieke Unie is nog maar net begonnen. Niemand in Europa kan zich veroorloven die te verliezen, anders dreigen verdeeldheid, marginalisering en fragmentatie, voor de lidstaten en voor de EU zelf. Zoals Jean Monnet schreef: ‘Europa wordt gesmeed in crises en zal de som zijn van de oplossingen die we voor die crises kiezen.’ Mogen we collectief kiezen voor een sterk en verenigd geopolitiek Europa als de best mogelijke oplossing om onze respectieve nationale belangen te verdedigen in de nieuwe wereldorde.